Πώς άραγε ένα ρόδο
Άνοιξε την καρδιά του
Κι έδωσε στον κόσμο
Όλη την ομορφιά του;
Ένιωσε την ενθάρρυνση του φωτός
Ενάντια στην ύπαρξή του
Αλλιώς,
Θα παραμέναμε όλοι
ολότελα φοβισμένοι
-Hafiz
c.1320 – 1389
Τα τελευταία χρόνια όλο και πιο πολλή προσοχή δίδεται στην έννοια της συνειδητότητας, σε σχέση με κλινικά και μη ζητήματα, τόσο πολύ, που ο όρος έχει γίνει mainstream.[1] Αλλά τι ακριβώς σημαίνει συνειδητότητα; Περιλαμβάνει το συναίσθημα; Πόσο διαφορετική είναι η κατάσταση της ’συνειδητότητας’ από την κατάσταση της ’εγκαρδιότητας’;[2] Ποιο ρόλο παίζουν τέτοιες ιδέες σε διαφορετικές σφαίρες των ζωών μας, σε υλικό επίπεδο, ηθικό, πνευματικό ή άλλο;
Πώς ορίζουμε ή συλλαμβάνουμε την ’εγκαρδιότητα’; Ένας πιθανός ορισμός θα μπορούσε να είναι ότι η εγκαρδιότητα είναι η κατάσταση όπου το κέντρο ή ο τόπος του ελέγχου είναι η καρδιά· όχι η φυσική καρδιά σαν ένας σταθμός άντλησης και διοχέτευσης του αίματος, αλλά η ’πνευματική’ καρδιά ως η καθοδηγητική αρχή στη ζωή κάποιου. [3] Τόσο συχνά, η διάνοια είναι λιγότερο αποφασιστικής σημασίας στις προσωπικές μας αλληλεπιδράσεις και στην λήψη αποφάσεων. Εμείς αναφερόμαστε ’στην καρδιά’ – όταν αποφασίζουμε για ζητήματα πιο προσωπικής φύσεως συμπεριλαμβανομένων ηθικών ζητημάτων ή πνευματικών- αντί για το μυαλό.
Ένας ορισμός της εγκαρδιότητας είναι η έννοια της ’υπέρβασης’ που προέρχεται από την Ινδουιστική παράδοση. Κάποιος άλλος από την Σανσκριτική φιλολογία αναφέρεται στην εγκαρδιότητα ως έναν κοσμικό ήχο της Αλήθειας. Ένας περαιτέρω ορισμός, θα μπορούσε να είναι αυτός της ’φιλεύσπλαχνης συνειδητότητας’. Σε διάφορα άλλα περιεχόμενα, μία άλλη σημαντική διάσταση αυτής της έννοιας της εγκαρδιότητας υποδεικνύει την πιο έντονη σύνδεση με τον εαυτό, ή τον Ανώτερο Εαυτό και με τα πάντα και με όλους. [4]
Για τον καθηγητή Jon Kabat-Zinn η διαφορά μεταξύ της συνειδητότητας και της εγκαρδιότητας -μεταξύ της καρδιάς και του μυαλού- δεν είναι τόσο ευδιάκριτη όσο συχνά πιστεύεται.[5] Επιπλέον, έχει υπάρξει ο ισχυρισμός ότι, σε πολλές γλώσσες της Ανατολής (συμπεριλαμβανομένων των Σανσκριτικών, της θιβετιανής γλώσσας και των κινεζικών), οι λέξεις για την καρδιά και τον νου είναι στην πραγματικότητα συνώνυμες.
Στην Δύση, υπάρχει μία κυρίαρχη έννοια της καρδιά και του νου ως χωριστές και πολλές φορές αντιτιθέμενες οντότητες. Η δυαδική υπόσταση της καρδιάς και του μυαλού ανιχνεύεται κιόλας στο έργο του αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου Αριστοτέλη (384 π.Χ. – 322 π.Χ.), ο οποίος περιέγραψε την καρδιά και το νου ως διακριτές δυνάμεις. Ο νους ή πιο συγκεκριμένα, η λογική, θεωρούνταν απολύτως ανώτερος σε σχέση με τα συναισθήματα ή τις διαθέσεις (της καρδιάς). Η έμφαση του Αριστοτέλη στην λογική, το μυαλό και τον ορθολογισμό, με πολλούς τρόπους συνάγεται από τις διδασκαλίες του μέντορα και διδάσκαλού του Πλάτωνα, ο οποίος είχε διατηρήσει σε έναν βαθμό τον μυστικισμό, με την πίστη του στην προ-ύπαρξη και την αθανασία της ψυχής. Η φιλοσοφία του ορθολογισμού επηρέασε διάφορους φιλοσόφους όπως ο Θωμάς ο Ακινάτης μέχρι και τον Νίτσε, και έχει διαμορφώσει την Δυτική Σκέψη στο σημείο που η έννοια του μυαλού τώρα καταλαμβάνει κυρίαρχη θέση και απόλυτα ανώτερο ρόλο στην σύγχρονη δυτική φιλοσοφική γραμματεία.
Δεδομένης της διαφαινόμενης κυριαρχίας του νου και της διάνοιας, τι σημαίνει να καθοδηγείται κάποιος από την καρδιά του; Βρισκόμενος σε μία κατάσταση εγκαρδιότητας έχει επίσης κατανοηθεί ως ’το να ακούει κάποιος την φωνή της συνείδησής του’ ή την εσωτερική του φωνή. Αυτή η ιδέα της ’συνείδησης’ φέρνει στο μυαλό την ιστορία του Πινόκκιο, που πρωτοεκδόθηκε στην Ιταλία απλό τον Carlo Collodi το 1883[6], όπου η συνείδηση είχε την μορφή ενός γρύλλου. Στους περισσότερους από εμάς πιθανότατα είναι οικεία η εκδοχή της Disney, αυτή μιας μαριονέτας, ενός ξύλινου αγοριού, το οποίο, εάν λέει ψέματα, η μύτη του μεγαλώνει και μεγαλώνει ώσπου ’το ψέμα είναι τόσο σύνηθες όσο και η μύτη στο πρόσωπό του’· το ίδιο ξύλινο αγόρι παρασύρεται σε πολλές περιπτώσεις και μεταμορφώνεται σε γάιδαρο. Για να γίνει ’αληθινό αγόρι’ (ή άνθρωπος), θα πρέπει να φανεί γενναίος, να δείξει κουράγιο, αγάπη και να επιδείξει αυτοθυσία – στο τέλος, ο Πινόκκιο σώζει τον πατέρα του από βέβαιο πνιγμό και στ’ αλήθεια εκδηλώνει την αγάπη του διαμέσου της θυσίας του, την ανιδιοτέλειάς του και αυτολησμόνησής του. Η ιστορία του Πινόκκιο μπορεί να ιδωθεί ως αλληγορία για την εγκαρδιότητα: ότι όταν κάποιος ακούει την καρδιά, την εσωτερική του φωνή και, λησμονώντας τον ίδιο του τον εαυτό, γίνεται ανιδιοτελής και εν τέλει, άνθρωπος.
Πολλές πειθαρχίες του πνεύματος, όπως η φιλοσοφία και η ψυχολογία, μοιράζονται το ενδιαφέρον ως προς το ερώτημα τι μας κάνει ανθρώπινους: Είναι το σκέπτεσθαι που μας κάνει ανθρώπους;[7] Είναι η ικανότητά μας να αγαπάμε, να έχουμε ελπίδα και εμπιστοσύνη; Είναι η πιθανότητα ότι μπορεί να νιώσουμε ευσπλαχνία για άλλα όντα; Ή η προφανής εσωτερική ανάγκη και ο αγώνας για αυτοανάπτυξη και η δίψα για κάτι ανώτερο; Οι απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις έχουν υπάρξει αντικείμενο στοχασμού ερευνητών, φιλοσόφων και αναζητών από χρόνους αμνημόνευτους.
Προσωπικά, αυτό σημαίνει για μένα η εγκαρδιότητα, όχι η ιστορία του Πινόκκιο, αλλά πως μέσω του διαλογισμού, καλλιεργώντας την καρδιά με την εσωτερική αταραξία και σιωπή, γινόμαστε περισσότερο ανθρώπινοι, όντας περισσότερο ειλικρινείς με τον ίδιο μας τον εαυτό, έχοντας την καρδιά μας ανοιχτή, με το να γινόμαστε όλο και πιο αγαπητοί, συμπονετικοί και ευπροσήγοροι. Οπότε, όπως υπονοεί και το ποίημα του Hafiz, η εγκαρδιότητα θα μπορούσε να σημαίνει ότι ανοίγουμε τις καρδιές μας σε αυτήν την πιθανότητα. Τι θα σου πει η καρδιά σου σήμερα; Άκουσε και δες τι είναι πιθανό.
1] Οι ακόλουθοι δύο ορισμού της ’συνειδητότητας’ παρέχονται από το Oxford λεξικό:
- Η αρετή ή η κατάσταση του να έχεις επίγνωση ή να αντιλαμβάνεσαι κάτι…
- Η πνευματική κατάσταση που επιτυγχάνεται όταν κάποιος επικεντρώνει την αντίληψή του στην παρούσα στιγμή, ενώ ήρεμα αναγνωρίζει και αποδέχεται τα συναισθήματά του, τις σκέψεις και τις αισθήσεις που προέρχονται από το σώμα του, και που χρησιμοποιείται σαν θεραπευτική τεχνική.
Διαθέσιμο στο: http://www.oxforddictionaries.com/definition/english/mindfulness
(τελευταία επίσκεψη στις 10 Φεβρουαρίου 2015).
[2] Για τον διάλογο πάνω σε αυτές τις έννοιες και την σχέση μεταξύ τους, βλέπε: Alane Daugherty, From Mindfulness to Heartfulness (Balboa Press, 2014).
[3] Ένα πεδίο ενέργειας ή δονήσεων. Για παράδειγμα, δες κάποια από τα αποτελέσματα της έρευνας εδώ http://www.heartmath.org/
[4] Πηγή: Meditation, Mindfulness, Psyche and Soma: Eastern, Western Perspectives – R Singla, D Jordanov, M Autrup – 26th EFPSA Congress – forskningsbasen.deff.dk
[5] Jon Kabat-Zinn, Mindfulness for beginners: Reclaiming the present moment–and your life (2011); see also: Thich Nhat Hanh ‘The Miracle of Mindfulness, (2008 Ed.)
[6] Η αρχική ιστορία ’Οι περιπέτειες του Πινόκκιο’ στα ιταλικά είναι ένα σκοτεινότερο παραμύθι για την ηθικότητα, σχεδόν βίαιο υπό το σύγχρονο βλέμμα. Παρ’ όλ’ αυτά, στο αυθεντικό παραμύθι η νεράιδα τον μεταμορφώνει σε ’αληθινό αγόρι’. «Για να σε ανταμείψω για την καλή σου την καρδιά… Τα αγόρια που υπηρετούν τρυφερά τους γονείς τους, και τους βοηθούν στις δυσκολίες τους και τις δοκιμασίες, αξίζουν μεγάλους επαίνους και στοργή, ακόμη κι αν δεν μπορούν να θεωρηθούν παραδείγματα υπακοής ή καλής συμπεριφοράς. Προσπάθησε να φέρεσαι καλύτερα στο μέλλον σου και θα είσαι χαρούμενος.» Στον New Yorker υπάρχει ένα υπέροχο άρθρο για τον Πινόκκιο. http://www.newyorker.com/books/page-turner/original-pinocchio-really-says-lying
[7] René Descartes, (1596 – 1650) ένας Γάλλος φιλόσοφος που είναι πιο γνωστός για την δήλωση – ‘Je pense, donc je suis’ που θα πει ’Σκέφτομαι, άρα υπάρχω’. Εκείνος έθεσε τα θεμέλια για τον ηπειρωτικό ρασιοναλισμό τον 17ο αιώνα και είναι επίσης διάσημος για την φιλοσοφία του επί του δυισμού και για την επίδρασή του στην πειθαρχία της ψυχολογίας.
